Đặc trưng tâm lý vị thành niên

Tuổi vị thành niên là giai đoạn chuyển tiếp giữa tuổi trẻ em và tuổi trưởng thành. Ở độ tuổi trẻ em, mọi thay đổi, phát triển và hoạt động đều phụ thuộc vào người chăm sóc, còn người trưởng thành cần đạt được những phương thức tồn tại độc lập, tuổi vị thành niên là giai đoạn giao thoa: không còn là trẻ con cũng chưa phải là người lớn. Chính vì vậy, với mỗi cá nhân đây giai đoạn có nhiều thay đổi về cả thể chất lẫn tâm lý chi phối đến các giai đoạn tương lai sau này.

Nhiều tác giả nhìn nhận tuổi vị thành niên là một giai đoạn khủng hoảng, theo tổ chức Y tế thế giới, tuổi vị thành niên là giai đoạn từ 10 – 19 tuổi. Ở tuổi vị thành niên, các em phải đương đầu với hàng loạt thách thức như sự biến đổi nhanh về thể chất, tâm sinh lý, tình yêu, tình bạn, những hiện tượng sinh lý sinh dục mới xuất hiện (kinh nguyệt, sự ham muốn về tình dục...), sự lối kéo và sức ép từ phía bạn bè, chưa có hiểu biết và chưa được trải nghiệm các kỷ năng tự bảo vệ, khó khăn trong mối quan hệ với người lớn...chính vì vậy giai đoạn này cá nhân tự đặt lại vấn đề, tự vấn về bản ngã, cơ thể, gia đình, bạn bè, nhà trường và xã hội. Mỗi cá nhân đều muốn khẳng định bản thân, nhìn nhận bản thân đã trưởng thành, hành động bộc phát, cảm tính… thường đi ngược với những mong muốn của người lớn, nên trong giai đoạn này xung đột thế hệ rất dễ xảy ra. Những điều này khiến cho giai đoạn vị thành niên trở thành giai đoạn khó khăn, tồi tệ thậm chí còn đau khổ nếu không được nhìn nhận và thấu hiểu đúng cách trong độ tuổi này.

Tuy nhiên, không có nghĩa chúng ta nhìn nhận những khủng khoảng trong giai đoạn này là khó khăn, tiêu cực vì đây là giai đoạn nhận biết, học tập một cuộc sống mới, xây dựng bản ngã, cái tôi cá nhân… do đó càng cần phải tìm cách giải quyết tốt những khủng hoảng trong giai đoạn này.

Những thách thức tâm lý ở tuổi vị thành niên.

Hình thành bản ngã mới

Tác động tâm lý quan trọng nhất đối với vị thành niên là hình thành một bản ngã mới. Sự thất bại trong việc hoàn thành một bản ngã riêng vẹn toàn hầu như chắc chắn tạo ra ảnh hưởng xấu đến tâm lý sau này. Điều này được Waterman chứng minh (1992), ông đã điểm lại các nghiên cứu cho thấy mối liên hệ chặt chẽ giữa sự hình thành bản ngã và hoạt động tâm lý có hiệu quả.

Thanh thiếu niên có nhiệm vụ tạo nên cá tính riêng có tính độc đáo và đặc trưng. Tuy nhiên, trong quá trình phát triển ý thức về bản ngã riêng, cũng sẽ nỗ lực vô thức duy trì sự liên tục tính cách riêng biệt của cá nhân (Erikson,1968). Trong quá trình bản ngã riêng phát triển, theo thời gian, sự trưởng thành diễn ra, đưa thanh thiếu niên đến độ tuổi trưởng thành.

Các chức năng của bản ngã 

Adams và Marshall (1996) nêu ra các chức năng được ghi nhận thông thường nhấy về bản ngã cá nhân:
- Cung cấp cấu trúc cho sự hiểu biết ta là ai
- Cung cấp ý nghĩa và phương hướng thông qua sự thể hiện, các giá trị và mục đích
- Cung cấp ý thức về tự chủ và ý chí tự do
- Giúp tạo tính bền vững, tính gắn kết vầ sự hòa hợp giữa các giá trị, niềm tin và các cam kết.
- Giúp nhận biết tiềm năng thông qua ý thức về khả năng trong tương lai và những lựa chọn thay thế.

 Adam và Marshall cũng cho rằng việc tìm kiếm bản ngã là một quá trình liên tục không chỉ giới hạn trong độ tuổi vị thành niên. Hai ông chỉ ra rằng bản ngã riêng có thể thay đổi do ý thức cao về bản thân, và rằng có những điểm nhạy cảm trong suốt quá trình sống, một trong những điểm đó tuổi vị thành niên, là mức mà việc lấy cái tôi làm trọng tâm và sự hình thành bản ngã được nâng cao. Dù chúng ta đồng ý rằng việc tìm kiếm bản ngã là một quá trình tiếp tục suốt đời, tuy nhiên việc hình thành bản ngã là nổi bật hơn ở tuổi vị thành niên và là đặc điểm trung tâm của lưa tuổi này.

Cá thể hóa

Trong khi trẻ em sống chan hòa cùng bố mẹ và gia đình, thì vị thành niên đi vào môt khoảng không gian riêng trở thành một cá nhan tách biệt. Nói một cách khác, sự cá thể hóa đã diễn ra. Quá trình cá thể hóa bao gồm sự phát triển tính độc lập tương đối với mối quan hệ gia đình, sự suy yếu các mối quan hệ ràng buộc với các đối tượng trước đây là quan trọng với trẻ, và một khả năng gia tăng để nhận vai trò chức năng như là một thành viên của xã hội người lớn (Archer,1992).

Thanh thiếu niên có thể xây dựng các quan niệm về bản thân trong hoàn cảnh có các mối quan hệ với người khác, nhưng đồng thời cũng tìm cách thiết lâp sự tách biệt bằng các ranh rới. Như thế , quá trình xã hội hóa của thanh thiếu niên, một mặt dựa trên sự cân bằng giữa cá thể hóa với việc tạo thành bản ngã riêng, và mặt khác là hòa nhập với xã hội (Adam và Marshall). Nếu không hoàn thành được sự cân bằng này, thì có thể xảy ra các khủng hoảng cá nhân đối với vị thành niên. Ví dụ, nếu như cá nhân vị thành niên tìm kiếm mức độ cá nhân hóa rất cao thì hậu quả có thể phá hỏng các mối quan hệ bạn bè cùng trang lứa. Điều này có thể khiến các em bị loại trừ khỏi tập thể. Trong trường hợp này, cá nhân các em sẽ tìm kiếm môt cá nhân khác tương đồng cùng lứa tuổi. Cũng có thể hậu quả là cảm nhận của vị thành niên về sự đánh giá của người khác sẽ bị giảm bớt.

Thay vì tìm một mức độ cao về cá thể hóa, một số vị thành niên làm ngược lại, là tìm sự gắn kết tốt đa với người khác. Điều này có thể khiến các em dễ gặp khó khăn trong việc thích nghi với hoàn cảnh mới khi phải tự đối phó với các tình huống cụ thể.

Những đáp ứng xúc cảm

Khi ở trong độ tuổi vị thành niên các em phải liên tục thích nghi với những hoàn cảnh, va chạm và kinh nghiệm mới, đồng thời các em cũng phải thích nghi với những thay đổi về sinh học, nhận thức và tâm lý. Các mặt này đều căng thẳng và gây lo lắng cho các em. Bởi vậy, không có gì là ngạc nhiên khi than thiếu niên bộc lô sự chịu đựng, chấp nhận, thích nghi kém. Chính vì vậy, tạo sự khó khăn trong việc kiểm soát và chỉnh sửa các đáp ứng hành vi. Các kích động có giá trị tương đối nhỏ đối với người lớn, nhưng nếu ở độ tuổi vị thành niên nó có thể tạo ra sự chuyển biến tâm trạng mạnh mẽ khiến cá nhân phản ứng ở mức độ xúc đông cao gồm có  sự hung hăng, giận hờn, buồn bã, chán nản hay bối rối. Rõ ràng là ở độ tuổi vị thanh niên có một thời gian khó khăn trong việc đối phó với sự căng thẳng cao độ về cảm xúc và các phản ứng của mình.

Một cảm xúc lớn gây suy sụp ở giai đoạn đầu của tuổi vị thành niên là sự xấu hổ (Shave,1989). Các em thường cảm thấy bị trêu chọc, làm nhuc và gây bối rối, cảm thấy chán ghét và xấu hổ về chính mình. Vì vậy, có thể hiểu tại sao các em phát triển cơ chế phòng vệ mạnh mẽ, có thể bao gồm sự khước từ, chối bỏ, phóng ngoại và thu mình. Những cơ chế phòng vệ này giữ vai trò quan trọng trong giai đoạn đầu của lứa tuổi vị thành niên, khi các em phản ứng với hoàn cảnh và tác động qua lại với người khác. Thường các hành vi không thích hợp là do hậu quả của cơ chế phòng vệ bản thân này xất phát từ bên trong.

Nguồn: Kathryn Geldard, David Geldard, tham vấn thanh thiếu niên, 2002.